فرصت جدید برای ریاض- تهران/ تغییری مهم در روابط ایران و عربستان رخ می‌دهد؟

به گزارش اقتصادنیوز گروه پنج اقتصاد نوظهور بریکس در اجلاس ماه جاری سالانه خود در ژوهانسبورگ به شش کشور دیگر پیشنهاد عضویت داد. اگر آن‌ها بپذیرند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ایران و مصر اولین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا خواهند بود که در کنار اتیوپی و آرژانتین به این بلوک خواهند پیوست. این گروه متشکل از برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی، با ۴۰ درصد از جمعیت دنیا و یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی جهانی است، اما به دلیل وجود تفاوت‌های شدید در اقتصاد اعضای آن، در هیچ مسیر خاصی حرکت نکرده است.

پیچیده‌تر از آنچه به نظر می‌رسد

مایکل تانچوم، عضو غیرمقیم مؤسسه خاورمیانه به المانیتور گفته که بریکس یک انجمن عمومی بین‌المللی برای نشان‌دادن نارضایتی از غرب و به ویژه ایالات متحده ایجاد کرده است. اما او افزود: «این اتحاد هنوز به یک نیروی نهادینه برای نظم اقتصادی یا امنیتی جایگزین تبدیل نشده است».

در ۱۴ سالی که از تأسیس آن می‌گذرد، تنها دستاورد مهم بریکس، تأسیس بانک توسعه جدید است که به نام بانک بریکس نیز شناخته می‌شود. با افزودن بنگلادش، مصر و امارات به همراه اعضای بریکس، این بانک توسعه چندجانبه حدود ۵۰ میلیارد دلار در دسترس دارد و از زمان راه‌اندازی آن در سال ۲۰۱۴ نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار وام تصویب کرده است.

فرار از تحریم‌ها عامل اتحاد بریکس و یکی از دلایل اصلی گسترش آن شد. این طرح پس از تحریم‌های غرب علیه روسیه در پی حمله این کشور به اوکراین تسریع شد. افزودن ایران منطقی است زیرا این کشور نیز تحت تحریم قرار گرفته است. روبرتو نچیا، دیپلمات سابق در تهران گفت: «در حال حاضر، ابتکار عمل‌های نمادین مهم‌تر از اجرای واقعی آن است». او گفت که ارزیابی هر گونه منافع مشخص برای ایران زود است، اما طیف حاکم عضویت را جزء مهمی از استراتژی تشکیل ائتلاف‌های سیاسی و اقتصادی می‌دانند که هم‌سو با محور آمریکایی نیست.

مصائب دلار؟

علاوه بر این، برای یک دهه بریکس تلاش کرده تا به سلطنت دلار پایان دهد. با این حال، حتی تلاش‌های آن‌ها برای راه‌اندازی ارز مشترک بریکس با موانع بزرگی مواجه شده است؛ زیرا حدود ۸۸ درصد از معاملات بین‌المللی همچنان به دلار انجام می‌شود و هنوز ۵۸ درصد ذخایر ارزی جهانی به دلار آمریکا است. در نتیجه، روسیه، چین و برزیل برای معاملات برون‌مرزی به ارزهای غیردلاری روی آورده و سعی کرده‌اند ذخایر ارزی را از دلار به طلا تبدیل کنند.

اگر عربستان سعودی و امارات، بزرگ‌ترین تولیدکنندگان انرژی در خاورمیانه به بریکس بپیوندند، ممکن است نفوذ اقتصادی ارتقایافته این بلوک شانس آن برای استقرار ارزهای جایگزین را افزایش دهد.

اما تانچوم خاطرنشان کرد: «عضویت در بریکس سود اقتصادی زیادی از جانب چین ارائه نمی‌دهد که تا قبل از عضویت نیز به آسانی در دسترس ایران، مصر، عربستان سعودی یا امارات قرار نداشت. در حال حاضر، ارزهای عربستان سعودی و امارات به دلار آمریکا وابسته هستند».

ریاض منتظر جزئیات بیشتری در مورد شرایط عضویت است. با این حال، سباستین سانز، محقق ارشد مؤسسه کارپو گفت: «برای امارات متحده عربی و عربستان سعودی، عضویت در بریکس فرصتی عالی برای تنوع‌بخشیدن به مشارکت‌های اقتصادی و سیاسیشان فراهم می‌کند. در این راستا، هدف آن‌ها افزایش همکاری با شرکای غیرغربی مانند هند یا برزیل است. علاوه بر این، روابط آن‌ها با چین نه تنها در سطح اقتصادی، بلکه در سطح سیاسی نیز تقویت خواهد شد. اگر عربستان سعودی به زودی به شورای همکاری شانگهای بپیوندد تعجب نخواهم کرد».

اهداف متفاوت سیاست خارجی و عدم انسجام بین اعضای آن، بریکس را با مشکل مواجه کرده است. اگرچه تصمیمات با اجماع اتخاذ می‌شوند، هیچ پلتفرم رسمی یا سازوکار خاصی برای آن وجود نداشته و هر کشوری برای تعیین مسیر رفتار خود استقلال دارد. چین و هند دچار تضاد ژئوپلیتیکی بوده و اختلافات مداومی بر سر مرزهای مشترک دارند.

نزدیک‌کننده عربستان و ایران

حتی اگر مصر و آرژانتین تصمیم به پیوستن داشته باشند، آن‌ها دو بدهکار بزرگ صندوق بین‌المللی پول هستند؛ در حالی که اعضای جدید احتمالی، یعنی ایران و عربستان سعودی اخیراً روابط دیپلماتیک خود را احیا کرده‌اند. نچیا خاطرنشان کرد: «عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی از طریق پکن، بخشی از سیاست تهران برای غلبه بر انزوای دیپلماتیک است».

با این وجود، سانز باور دارد که بریکس می‌تواند آشتی دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی را از جهت اقتصادی تقویت کند. او گفت: «در حالی که ممکن است بریکس از یک مدل همکاری نسبتاً تاکتیکی به یک مدل همکاری استراتژیک تبدیل شود، عضویت در آن نیز می‌تواند به تغییری مهم در روابط ایران و عربستان بیانجامد».

در نهایت، همانطور که تانچوم اشاره کرد: «در کوتاه‌مدت، ریاض و ابوظبی به پکن به عنوان جایگزینی برای واشنگتن نگاه می‌کنند. همچنین در حالی که پکن مایل است نقش خود برای کاهش نفوذ ایالات متحده در منطقه و ارتقای نفوذ خود را ایفا کند، اولویت آن برای ایجاد تعادل بین عربستان سعودی، امارات و ایران بدون تبدیل‌شدن به یک تأمین‌کننده امنیت است».

ماه گذشته، چین و امارات اولین رزمایش نظامی مشترک خود را اعلام کردند؛ اقدامی که قرار است روابط دفاعی پکن در منطقه خلیج فارس را تقویت کند. هفته گذشته، وال‌استریت ژورنال گزارش داد که عربستان سعودی در حال بررسی پیشنهاد چین برای توسعه برنامه هسته‌ایش است؛ اقدامی که بُعد جدیدی به گسترش جای پای چین در خاورمیانه می‌افزاید.